Lễ hội Cúng Máng Nước - Nét đẹp văn hóa và tâm linh của người Xơ Đăng

(CVH) - Ngày 24/8, tại không gian Làng dân tộc Xơ Đăng, Khu các làng dân tộc II, Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Đoài Phương, Hà Nội), Đoàn nghệ nhân dân tộc Xơ Đăng, thôn Đăk Rơ Gia, xã Kon Đào, tỉnh Quảng Ngãi, đã tái hiện nghi thức Lễ Cúng máng nước của dân tộc mình tới du khách tham quan.

Nghi lễ cúng máng nước được tổ chức mỗi khi nguồn nước đang sử dụng không còn đảm bảo về chất và lượng hay phải có nguồn nước mới khi mới thành lập làng, hoặc khi chuẩn bị bước vào nghi lễ trỉa lúa vào tháng 3 hay dịp tháng 10 trước khi tổ chức Lễ mừng lúa mới. Nghi lễ cúng máng nước của người Xơ Teng là một trong những nghi lễ mang ý nghĩa tâm linh liên quan đến sự sinh sôi và phát triển của cây trồng, vật nuôi và con người. Nghi lễ được tổ chức không chỉ nhằm để tạ ơn thần linh, cầu mong cho con suối nhiều nước, suối đừng cạn để con người mạnh khoẻ, vật nuôi đầy đàn, mùa màng bội thu… mà còn gắn kết tình đoàn kết cộng đồng thôn, làng. Hàng năm, cứ hẹn lại đến, vào thời điểm này người Xơ Teng bao giờ cũng chuẩn bị đầy đủ các nhu yếu phẩm để chuẩn bị cho lễ cúng máng nước của cả làng, từ lương thực, rượu cần cho tới lễ vật cúng. Lễ cúng máng nước của người Xơ Đăng - Xơ Teng thường tổ chức trong 03 ngày.

Ngày thứ nhất: Già làng cùng với các chủ nóc nhà trên lưng cõng kchui, tay cầm rựa, dao đi tìm nguồn nước. Một nghi thức rất quan trọng làm cơ sở để xác định sự đồng thuận của thần linh khi chọn nguồn nước, đó là: già làng chặt một cây lồ ô rồi chẻ đôi, làm thanh ngang bắc qua nguồn nước, lấy một con ốc đặt tại đầu bên trái của thanh ngang và khấn ….Hỡi! thần núi, thần đất, thần sông.Xin cho phép tôi đánh dấu ở đây. Để làng tôi được bắc máng nước. Cho mùa màng luôn tươi tốt. Chăn nuôi phát triền, dân làng khoẻ mạnh. Xin các thần chứng kiến...

Ngày thứ hai: Dân làng phát dọn đường dẫn máng nước và lắp máng dẫn nước về làng, trong ngày này, phụ nữ được giao nhiệm vụ phát cỏ và chặt cây làm trụ đỡ máng (drâng). Trụ đỡ máng nước thường được làm bằng thân cây le già, để đảm bảo độ bền của trụ. Đàn ông được phân công chặt cây lồ ô làm máng dẫn nước, vì nguồn nước chung của cả làng nên thường phải chặt những cây lồ ô to và già, tại các mắt ống lồ ô người ta chặt ra 1/3 để khoét lỗ và tạo thành ống dẫn nước. Mọi thứ đã chuẩn bị xong, dân làng tiến hành chôn trụ đỡ máng và bắc máng nước từ đầu nguồn về tới bên nước tại làng. Tại đầu và cuối nguồn nước, người ta dựng “Cây Nêu nhỏ” gọi là knuội rột xiăng tea - cây nêu này làm từ cây le và được tạo tua (ploh), nó được cắm với mục đích để mua nước của thần Nước, trên ngọn người Xơ Đăng treo 9 hoặc 13 vòng tròn nhỏ được làm bằng lồ ô và được nối vào nhau. Những vòng tròn đó tượng trưng cho sự no đủ, sức khỏe của dân làng; hoa màu tươi tốt, chăn nuôi phát triển. Đây còn là tín hiệu để thần nước và thần sấm sét biết để cho mưa thuận gió hoà, không mang hạn hán và lũ lụt tới dân làng, nước không bao giờ cạn và luôn đầy đủ. Theo quan niệm của người Xơ Đăng, con dúi chỉ ăn gốc cây le, gốc cây đót… nên con dúi là lễ vật thể hiện sự tinh khiết, đem lại sự may mắn cho con người với ý nghĩa cầu mong lúa gạo luôn đầy kho, người dân no đủ, luôn khỏe mạnh.

Ngày thứ ba: Lễ chính thức gồm các nghi thức gồm 5 phần: Nghi thức thông báo với thần linh trước khi lên nguồn nước để cúng thần linh; Lễ cúng tại nguồn nước; Lễ cúng tại bến nước ở Làng; Nghi thức tại gia đình; Phần hội (khi bước vào phần hội, già làng làm nghi thức khấn thần linh… Và sau đó là chương trình văn nghệ trong khuôn khổ phần hội

Nghi thức lễ thông báo với thần linh: Sau khi đã chuẩn bị xong vật hiến sinh là con dúi, con gà, vật dụng thiêng khác như nước tinh khiết lấy từ trong ống nứa, cây long hi…Vào khoảng 03 giờ chiều của ngày thứ ba, sau khi các món ẩm thực đã chuẩn bị đầy đủ, dân làng bắt đầu tiến hành các nghi thức lễ của lễ hội bắc máng nước. Chủ lễ được tiến hành các nghi thức lễ trong lễ hội bắc máng nước là già làng, bên cạnh đó, còn có hai “phụ tá” là những người sau này có thể được chọn làm già làng khi già làng hiện tại không đủ sức đảm nhiệm. Lúc này, già làng đánh trống thông báo với dân làng tập trung tại nhà rông để tổ chức ngày lễ chính thức trong khuôn khổ lễ cúng máng nước. Sau đó, già làng lấy nước thiêng vẩy cho tất cả dân làng để thể hiện sự mát lành, sức khỏe, mùa màng phát triển tươi tốt và quan trọng là nhằm rửa sạch mọi sự không may mắn và vết nhơ trong mỗi người. Nghi thức thông báo với thần linh đã xong,,toàn thể dân làng cùng nhau lên nguồn nước để làm nghi thức tại nguồn nước. Lúc này, hai người phụ tá là những người cầm vật hiến sinh (con dúi) đi trước, tiếp theo sau là già làng là người cầm nước thiêng và chùm biểu tượng các trong lễ bắc máng nước, kế tiếp là dân làng.

Nghi thức cầu khấn thần linh tại nguồn nước: Mọi thứ đã chuẩn bị xong, già làng là chủ lễ cầm ống nước thiêng vừa vẩy xuống nguồn nước, vật hiến sinh vừa cất lời cầu khấn thần linh phù hộ…Nghi thức đưa vật hiến sinh : Kết thúc lời cầu khấn, tiếp tục thực hiện nghi thức đưa vật hiến sinh đi xung quanh nguồn nước. Lúc này, 2 người phụ tá cầm vật hiến sinh đi trước, chủ lễ cầm ống đựng nước thiêng đi ở giữa vừa đi vửa vẩy nước trong ống , một thành viên trong làng cầm cây long hi vừa đi vừa quét xung quanh. Mọi người vừa đi vừa cầu khấn thần linh cho nước không cạn và luôn tốt, dân làng khỏe mạnh. Sau khi đi hết một vòng, chủ lễ là người chọc lấy huyết vật hiến sinh đầu tiền, vừa thực hiện vừa cầu xin thần linh phù hộ cho nguồn nước luôn tốt, dân làng luôn khỏe mạnh, mùa màng bội thu, vật nuôi đầy sân…

Nghi thức hỏi ý kiến các thần linh: Sau khi kết thúc nghi thức hiến sinh, chủ lễ và một thành viên nhiều tuổi nhất trong làng tiếp tục thực hiện nghi thức hỏi ý kiến thần linh. Thực hiện nghi thức hỏi ý kiến thần linh bằng dụng cụ lấy huyết vật hiến sinh và ống đựng nước thiêng bằng cách chẻ đôi các vật dụng này. Sau khi thưc hiện nghi lễ tại nguồn nước, các vật dụng lấy huyết vật hiến sinh, ống đựng nước thiêng, cây long hi được đặt gọn gàng tại nguồn nước. Rồi toàn thể dân làng cùng nhau ra về để tiếp tục thực hiện các nghi thức tại bến nước ở làng

Nghi thức lễ tại bến nước: Khi về đến làng, tại bến nước, chủ lễ cầu khấn thần linh trước khi đưa cây nêu lên dàn thờ cúng, lời cúng như sau: Hỡi thần nước, thần đất, thần núi. Hôm nay dân làng chúng tôi làm lễ máng nước, cầu mong cho con cháu sống khỏe, làm ăn phát đạt từ năm này đến năm khác, quanh năm không thiếu cái ăn…”. Nghi thức đã thực hiện xong, hai phụ tá cùng thành viên trong làng thui các con vật hiến sinh tại bến nước và được sơ chế từng miếng thịt nhỏ để đủ số lượng chia phần cho các hộ gia đình trong làng.

Nghi thức lễ tại nhà: Tại hộ gia đình, người phụ nữ của gia đình (người vợ) là người thực hiện công việc nấu nướng thịt của các con vật hiến sinh được chia phần và cơm. Cơm và thịt của các con vật hiến sinh được nấu trong nồi thiêng của gia đình. Mọi thứ đã nấu chín, gia đình làm nghi thức ăn phép cơm, thịt các con vật hiến sinh tại nhà. Trước khi ăn, chủ gia đình cất lời cầu khấn thần linh phù hộ cho gia đình.

Kết thúc nghi lễ tại nhà, gia đình chủ lễ (già làng) là người mang rượu thiêng lên nhà rông để làm nghi thức cầu khấn thần linh trước khi dân làng bước vào phần hội. Rượu thiêng được đựng trong ống lồ ô do gia đình chủ lễ chuẩn bị, nguyên liệu của rượu bao gồm nước thiêng lấy từ máng nước được nấu chín rồi trộn với men rượu, sau đó bịt kín lại. Tại nhà rông, rượu thiêng được dựng ở trung tâm, chủ lễ và các thành viên trong gia đình tiếp tục thực hiện nghi thức cầu khấn thần linh, Lúc này, các hội gia đình bắt đầu mang những ghè rượu của mình lên nhà rông để chung vui ngày hội. Các thành viên trong làng, ai đến nhà rông trước thì chủ lễ mời uống rượu lễ trước, ai đến sau thì uống sau. Khi uống rượu lễ, ai nấy đều cầu khấn thần linh phù hộ cho gia đình và bản thân luôn sức khỏe, gặp điều may mắn và làm ăn phát đạt. Kết thúc uống rượu lễ, dân làng bắt đầu bước vào phần hội của lễ hội bắc máng nước.

Sau phần hội trong lễ cúng máng nước: Rượu cần đã đổ đầy nước, các món ẩm thực truyền thống đã đặt xung quanh ché rượu cần, dân làng cùng nhau hưởng trọn niềm vui, hứng khởi của lễ hội bắc máng nước. Các thành viên trong làng cùng mời nhau thưởng thức hương vị rượu cần, và các món ẩm thực truyền thống…

Bên cạnh Lễ hội Cúng Máng Nước cùng Chương trình giao lưu "Tiếng vọng buôn làng" diễn ra cùng ngày cũng là cơ hội tuyệt vời để du khách khám phá sự đa dạng văn hóa Việt Nam. Tại đây, đồng bào Xơ Đăng từ Quảng Ngãi sẽ cùng giao lưu, chia sẻ những nét văn hóa đặc trưng với các nhóm đồng bào Tà Ôi, Ba Na, Xơ Đăng, Raglai đang hoạt động hàng ngày tại Làng.

Hoạt động này nhằm mục đích tôn vinh, giới thiệu và quảng bá các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Ngãi nói riêng và các dân tộc Việt Nam nói chung. Qua đó, tạo sự lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng, góp phần nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc, đồng thời thắt chặt tình đoàn kết giữa các cộng đồng dân tộc anh em và đây cũng là dịp để đồng bào các dân tộc có cơ hội giao lưu, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm trong việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa, góp phần xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh, tiến bộ. Chương trình mang đến những ấn tượng sâu sắc, làm phong phú thêm trải nghiệm du lịch văn hóa và góp phần quảng bá hình ảnh đẹp của Quảng Ngãi cũng như của Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam đến với du khách trong và ngoài nước.

Thúy Nga